Lần giở “Đại Việt Sử ký toàn thư” mới thấy những bước gian nan của Lê Lợi đều ở vùng các bản mường gần chùa Mèo thuộc Lang Chánh. Ví dụ, năm đầu của cuộc khởi nghĩa chống giặc Minh là năm Mậu Tuất (1418), Lê Lợi đã cùng các tướng Lê Thạch, Đinh Bồ, Lê Ngân, Lê Lý mai phục chém được 3.000 thủ cấp thu được nhiều khí giới rồi dời quân đến núi Chí Linh (nay chính là núi Pù Rinh, xã Giao An gần chùa Mèo, khác với vùng Chí Linh của Hải Dương). T

rong năm này nghĩa quân còn đánh trận Mường Yên, thu phục được hơn trăm người. Địa danh Mường Yên cũng chính là xã Yên Nhân phía tây của núi Pù Rinh. 

Năm sau là năm Kỷ Hợi (1419), vào tháng năm, Lê Lợi và nghĩa quân lại phục kích quân Minh ở Mường Chánh (nay là huyện Lang Chánh), cản phá được quân giặc. Năm Canh Tý (1420), Lê Lợi lại phục kích giặc Minh bắt được hơn trăm con ngựa và chém giết quân giặc nhiều vô kể, rồi về Mường Nanh nghỉ quân (nay Mường Nanh là Mường Nang, tức xã Thịnh Nang của Lang Chánh). 

Sau cuộc kháng chiến chống Minh, vào thời Lê Thánh Tông, vùng Lang Chánh, khi đó gọi là châu Lang Chánh còn được ghi vào sử sách: vào năm Hồng Đức thứ 10 (1479), nước Lão Qua sang cướp châu Lang Chánh và đã bị quân dân thời Lê đánh bại.

Bên cạnh cái giá trị mỹ thuật, những dòng chữ khắc ghi trên 4 mảng thân chuông lại kể cho chúng ta biết bao điều về lịch sử thời Lê ở một vùng vốn là căn cứ địa của nghĩa quân Lam Sơn này. Trong sách Lam Sơn Thực Lục (viết năm 1431), vị anh hùng dân tộc Lê Lợi đã xưng danh là “Chúa động Lam Sơn đề tựa”, đã chứng tỏ ngài là thủ lĩnh quần tụ được khá nhiều dân tộc ở vùng núi xứ Thanh, cùng khởi nghĩa. Những lúc gian nan nhất Lê Lợi cũng dựa vào sự ủng hộ của các dân tộc ở châu Lang Chánh xưa. 

Các vị vua Lê kế nghiệp ngài cũng phát huy truyền thống đoàn kết dân tộc ở mảnh đất này thể hiện trên bài minh văn trên chuông chùa Mèo. Chuông còn ghi rằng, góp công của đúc chiếc chuông lớn này có “đông đảo bà con ở nhiều bản hội trong xứ Thanh Hoa”. Cứ xem danh sách hưng công đúc chuông, mới thấy tính chất “mặt trận” quần tụ các sắc dân khá rõ: Có đồng bào dân tộc ở động Khang Chánh, động Lương Sơn, châu Lang Chánh, quan Thổ Tù… 

Còn có dân làng người Việt cũng đóng góp như bà con ở thôn Trung Hòa, xã An Lãng, huyện Thụy Nguyên, phủ Thiệu Thiên (nay là huyện Thiệu Hóa). Minh văn trên chuông còn thấy có sự góp công sức của các “tăng tử trụ trì”, của một ông cai đội, một ông “quan Mai Hầu”. 

Một điều đáng chú ý là trong lễ hưng công đúc chuông, vai trò của người mẹ được nhắc đến nhiều, ví dụ như mẹ Phạm Thị Minh, con trai là thổ tù, mẹ Trịnh Thị Tố có con trai là quan chức đồng tri phủ… Đó cũng là một cách vinh danh các bậc sinh thành của người xưa dẫu chỉ qua mấy nét khắc chữ lưu đến muôn đời.

Qua những dòng chữ trên chuông, chúng ta còn thấy có sự gắn bó giữa các bản làng, vùng đất của các dân tộc xứ Thanh vào buổi đầu thế kỷ 18, khi mà một sự kiện lớn là đúc chuông chùa Mèo không những có sự tham gia của dân vùng Mường Lang Chánh mà còn cả dân vùng huyện Thiệu Hóa, mặc dù hai vùng này cách nhau còn vài huyện nữa. Cũng là một điều cần lý giải khi nghiên cứu về mối quan hệ huyết thống, tục kết chạ giữa các làng Mường-Việt hay sự di dân của người xưa trong lịch sử. 

Cũng cần chú ý là mảnh đất có chùa Mèo ngày nay thuộc xã Quang Hiến, nơi đây vẫn quần tụ nhiều dân tộc mà người Mường chiếm chủ thể (60%), người Thái (30%), người Việt (10%). Một vùng đa dân tộc từ trước đến nay vẫn thế. Chính vị anh hùng dân tộc Lê Lợi đã biết quần tụ và dựa vào sức mạnh đoàn kết các sắc dân mà đã đưa đến chiến thắng huy hoàng trong cuộc chiến 10 năm với quân Minh.

Chiếc chuông chùa Mèo lại còn thêm một giá trị nữa, khi mà tôi thử gõ vào núm chuông thì thấy tiếng thanh vang khá xa. Đọc lại dòng chữ trên chuông mới thấy tiếng chuông đã nổi tiếng từ bấy giờ “âm vang tiếng chuông có thể nói vào hàng đầu, vì nó có thể làm thức tỉnh được những cơn mê của đông đảo chúng sinh”. 

Chợt nghĩ miên man đến tài năng đúc trống đồng và chuông đồng của thợ xứ Thanh, mà ngay cả trên chuông cũng nhắc tới địa danh của một phủ Thiệu Thiên xưa - Thiệu Hóa nay, nơi có những làng đúc đồng nổi tiếng như làng Trà Đông.